« Ανοιχτή πληγή η ανισότητα.»
Γράφει ο συγχωριανός μας Βασίλης Κουϊδης
Το χάσμα της κοινωνικής ανισότητας είναι μεγαλύτερο σε Βρετανία και ΗΠΑ σε σύγκριση με τις σκανδιναβικές χώρες, τον Καναδά και τη Γερμανία, εν μέρει λόγω της αδυναμίας παροχής ίσων ευκαιριών για εκπαίδευση στα παιδιά φτωχών οικογενειών από τις κυβερνήσεις των δύο χωρών, σύμφωνα με έρευνα του «Λόντον Σλουκ οφ Εκονόμικς». Οι ερευνητές υπολόγισαν ότι το ποσοστό των αριστούχων μαθητών από φτωχές οικογένειες στη Βρετανία (9%) αυξήθηκε ελάχιστα σε σχέση με το ’ 60. οι ίδιοι τόνισαν ότι το ποσοστό των πλούσιων αριστούχων μαθητών αυξήθηκε από 20% σε 47%». (Αγγελιοφόρος, 26 -04-2005).
Στη προ-βιομηχανική Ευρώπη ο θεσμός της εκπαίδευσης ήταν προνόμιο λίγων, ισχυρών και λειτουργούσε ως μηχανισμός παραγωγής και διατήρησης κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και θρησκευτικών παραγόντων. Το «κατεστημένο» είχε το αποκλειστικό δικαίωμα της μόρφωσης των μελών του και έτσι τον έλεγχο και την ηγεσία της κοινωνίας.
Με τη βιομηχανική επανάσταση όμως, οι συνθήκες άλλαξαν. Οι απαιτήσεις της βιομηχανίας για εξειδικευμένους εργάτες από τη μια και η συνειδητοποίηση από τις κοινωνικές ομάδες ότι με την εκπαίδευση μπορούν να εξελιχθούν οικονομικά και κοινωνικά από την άλλη, άνοιξαν τις πόρτες της παιδείας στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Επίσης ο εκδημοκρατισμός των περισσότερων χωρών και οι αντιλήψεις για κοινωνική ισότητα ,δημοκρατία, αξιοκρατία οδήγησαν στη λήψη μιας σειράς μέτρων με σκοπό τη παροχή ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση.
Έτσι είχαμε μια μεγάλη αύξηση του μαθητικού δυναμικού, που μετά το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου πήρε εκρηκτικές διαστάσεις. Όμως οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις βιομηχανικές και στις υπό ανάπτυξη χώρες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η σχολική έκρηξη είναι αποτέλεσμα κυρίως της δημογραφικής έκρηξης και όχι του εκδημοκρατισμού της εκπαίδευσης όπως πολλοί πιστεύουν.
Με τον όρο «εκδημοκρατισμός» πρέπει να εννοείται ως η προσπάθεια, που τείνει στο σχολικό πεδίο, ν’ ανοίξει την είσοδο της μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης σε όλους τους μαθητές που είναι ικανοί γι’ αυτές. Ο εκδημοκρατισμός αυτός στη χώρα μας, όπως και στις περισσότερες βιομηχανικές, παρουσιάζεται με τη μορφή της εννιάχρονης, υποχρεωτικής, δωρεάν παιδείας καθώς και της δωρεάν
μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης. Αρκετοί υποστηρίζουν ότι με τη δωρεάν παιδεία λύνεται το πρόβλημα της ισότητας ευκαιριών αφού όλοι οι νέοι έχουν τις ίδιες ευκαιρίες διότι: I. Το περιεχόμενο σπουδών είναι το ίδιο για όλους.
II. Τα βιβλία και τα εκπαιδευτικά μέσα είναι τα ίδια.
III. Το επίπεδο των διδασκόντων είναι περίπου το ίδιο.
IV. Η σχολική επίδοση αξιολογείται με τα ίδια κριτήρια.
V. Για την εισαγωγή τους στην Ανώτερη και Ανώτατη Εκπαίδευση οι υποψήφιοι κρίνονται με ενιαία και αδιάβλητα κριτήρια.
VI. Δίνεται η δυνατότητα στους ικανούς και άξιους ,κι αν ακόμα δεν έχουν τα μέσα, να σπουδάσουν και να διακριθούν.
Παρόλα όμως τα παραπάνω δεν υπάρχει εξίσωση των ευκαιριών για όλα τα παιδιά. Τα μέτρα που λαμβάνονται για την εξομάλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων δε θίγουν παρά εξωτερικά τα σχετικά προβλήματα. Ο Ο.Ο.Σ.Α διαπιστώνει το 1970 ότι το Α.Ε.Π. όλων των χωρών μελών αυξανόταν σταθερά, τα κονδύλια για την εκπαίδευση επίσης αυξανόταν, ο αριθμός των μαθητών αυξανόταν, εντούτοις όμως, οι πρόοδοι προς την κατεύθυνση μιας αυξημένης ισότητας ευκαιριών στην εκπαίδευση ήταν απογοητευτικές. Οι επιδράσεις που ασκούνται υπέρ ή εναντίον παιδιών διαφορετικής προέλευσης δεν είναι πάντα φανερές και ευδιάκριτες, περνούν από μηχανισμούς πολύ λεπτούς και, τελικά, δεν είναι εύκολο να εξουδετερωθούν. Τέτοιες επιδράσεις που δρουν ανασταλτικά στην προσπάθεια εξίσωσης των ευκαιριών των παιδιών είναι η κοινωνική καταγωγή, το πνευματικό περιβάλλον, ο τόπος διαμονής του μαθητή, ο αριθμός μελών της οικογένειας και η σειρά γέννησης του μαθητή.
Ο ρόλος του σχολείου
Η ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση συνδέθηκε πάντα στενά με τα ιδεώδη της μαζικής δημοκρατίας. Οι μεταρρυθμιστές αποδίδουν βεβαίως ιδιαίτερη αξία στην εκπαίδευση καθεαυτή- για τις ευκαιρίες που δίδει στα άτομα να αναπτύξουν τις ικανότητες και τις δεξιότητες τους.
Η εκπαίδευση θεωρήθηκε όμως πάντα και ως μέσο προώθησης της ισότητας. Υποστηρίχθηκε ότι η καθολική εκπαίδευση θα διευκολύνει την άμβλυνση των ανισοτήτων του πλούτου και της δύναμης παρέχοντας στους νέους τις δεξιότητες που θα τους επιτρέψουν να βρουν μια καλή θέση στην κοινωνία. Σε ποιο βαθμό έχει αυτό επιτευχθεί;
Πολλές κοινωνιολογικές έρευνες έγιναν με σκοπό να δοθεί μια απάντηση στο ερώτημα αυτό (Coleman ΗΠΑ, Willis Αγγλία, Jencks ΗΠΑ κ.ά.).Τα αποτελέσματά τους-πέρα από κάποιες διαφοροποιήσεις- είναι σαφή: η εκπαίδευση έχει την τάση να εκφράζει και να ενισχύει τις ανισότητες περισσότερο από όσο ενεργεί προς την κατεύθυνση της μείωσής της.
Οι Αμερικανοί ριζοσπάστες S. Bowles και H. Gintis δέχονται ότι η ανάπτυξη της μαζικής εκπαίδευσης είχε πολλά αγαθά αποτελέσματα. Δεν άσκησε όμως ισχυρή επίδραση προς την κατεύθυνση της οικονομικής και κοινωνικής ισότητας. Η σύγχρονη εκπαίδευση, υποστηρίζουν, πρέπει να νοηθεί ως ανταπόκριση στις οικονομικές ανάγκες του βιομηχανικού καπιταλισμού.
Τα σχολεία βοηθούν στην απόκτηση των τεχνικών και των κοινωνικών δεξιοτήτων που απαιτούνται από την βιομηχανική επιχείρηση και διαποτίζουν το εργατικό δυναμικό με τον σεβασμό της εξουσίας και της πειθαρχίας. Οι σχέσεις εξουσίας και ελέγχου στο σχολείο, που είναι ιεραρχικές και δίνουν έμφαση στην υπακοή είναι ευθέως παράλληλες με εκείνες που κυριαρχούν στον τόπο εργασίας. Οι επιβραβεύσεις και οι κολασμοί που ισχύουν στο σχολείο αντιγράφουν εκείνες που ισχύουν στον κόσμο της εργασίας. Τα σχολεία βοηθούν στο να αποκτήσουν μερικά άτομα τα κίνητρα για το «επίτευγμα» και την «επιτυχία», ενώ παράλληλα αποκαρδιώνουν άλλα άτομα, τα οποία καταλήγουν στις χαμηλά αμειβόμενες εργασίες.
Υπό το καθεστώς του παρόντος συστήματος, τα σχολεία είναι «καταδικασμένα» να νομιμοποιούν την ανισότητα, να περιορίζουν την προσωπική ανάπτυξη σε μορφές συμβατές με την υποταγή στην αυθαίρετη εξουσία, και να βοηθούν την διαδικασία με την οποία οι νέοι αφήνονται στην μοίρα τους.
Ο Νίκος Πουλαντζάς θεωρεί το σχολικό σύστημα ως μηχανισμό κατανομής συγκεκριμένων ανθρώπων στις διάφορες κοινωνικές τάξεις.
Οι Bourdieu-Passeron γράφουν ότι είναι λίγο να πούμε ότι το σχολείο υπηρετεί τη κυρίαρχη τάξη, δεν είναι τίποτε άλλο από την υπηρεσία της κυρίαρχης τάξης που διαιωνίζει με τρόπο αναντικατάστατο τη δομή των ταξικών σχέσεων και τις νομιμοποιεί.
Το σχολικό σύστημα, στο βαθμό που μπορεί, συμβάλλει στην αναπαραγωγή των σχέσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας. Είναι ένα εργαλείο της διδακτορίας της αστικής τάξης. Οδηγεί στην αποτυχία τα παιδιά των προλετάριων ώστε να υποταχθούν τελικά στις θέσεις τους σαν εκμεταλλευόμενοι. Το πιο περίεργο είναι ότι οι αποκλεισμένοι πιστεύουν ότι δίκαια αποκλείστηκαν από ένα αξιοκρατικό σύστημα.
Με ποιο τρόπο όμως το σχολείο κατορθώνει να αναπαράγει τις ανισότητες και μάλιστα χωρίς αντίδραση;
Καταρχήν το σχολείο είναι χωρισμένο, δεν είναι ενιαίο. Υπάρχει το βασικό, «κανονικό» σχολείο που οδηγεί σε ανώτερες σπουδές και ποικίλα είδη σχολειών που οδηγούν τους μαθητές τους στα διάφορα χειρωνακτικά επαγγέλματα.
Το σχολικό σύστημα είναι χωρισμένο σε βαθμίδες, κάθε βαθμίδα είναι ενοποιημένη και οι ευκαιρίες μέσα σ’ αυτές είναι το ίδιο για όλους. Όμως για να περάσεις από τη μια βαθμίδα στην επόμενη επιλέγεσαι με διαγωνισμούς και εξετάσεις, οπότε περνούν και νικούν οι καλύτεροι.
Πολλά είναι εκείνα τα οποία μαθαίνει κανείς στο σχολείο που δεν έχουν καμιά σχέση με το τυπικό περιεχόμενο των μαθημάτων .τα σχολεία τείνουν να ενσταλάξουν αυτό που ο Illich αποκαλεί παθητική κατανάλωση – μια αβασάνιστη αποδοχή της υφιστάμενης κοινωνικής οργάνωσης – εξαιτίας της φύσης της πειθαρχίας και του ελέγχου που συνεπάγονται. Τα μαθήματα αυτά δεν διδάσκονται ενσυνείδητα. Είναι εγγενή στις σχολικές διαδικασίες και την σχολική οργάνωση. Το κρυφό σχολικό πρόγραμμα διδασκαλίας διδάσκει στα παιδιά ότι ο ρόλος τους στην ζωή είναι να « ξέρουν ποια είναι η θέση τους και να κάθονται φρόνιμα εκεί».
Η έννοια της πολιτιστικής αναπαραγωγής αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους το σχολείο, σε συνδυασμό με άλλους θεσμούς, συντείνει στην διαιώνιση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων από γενιά σε γενιά. Τα σχολεία, μέσω του κρυφού προγράμματος διδασκαλίας, επηρεάζουν την διδασκαλία των αξιών και των στάσεων και των συνηθειών. Ενδυναμώνουν τις διαφορές των πολιτιστικών αξιών και αντιλήψεων που αποκτά κανείς στα πρώτα χρόνια της ζωής του. Όταν τα παιδιά τελειώνουν το σχολείο οι διαφορές αυτές έχουν ως αποτέλεσμα να περιορίζουν τις ευκαιρίες μερικών και να διευρύνουν τις ευκαιρίες άλλων.
Τα παιδιά της εργατικής τάξης αντιμετωπίζουν μια πολύ πιο έντονη πολιτιστική σύγκρουση όταν μπαίνουν στο σχολείο από εκείνη που αντιμετωπίζουν τα παιδιά από περισσότερο ευνοημένα κοινωνικά περιβάλλοντα. Τα πρώτα βρίσκονται στην ουσία σε ένα ξένο πολιτιστικό περιβάλλον. Δεν διαθέτουν απλώς λιγότερα κίνητρα για υψηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις αλλά οι συνήθεις τρόποι ομιλίας και δράσης δεν αντιστοιχούν με εκείνους των δασκάλων τους, ακόμα και όταν και οι μεν και οι δε καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια να επικοινωνήσουν.
Η ευθύνη για τη σχολική αποτυχία βαραίνει το ίδιο το σχολείο που ασχολείται κυρίως με τον εντοπισμό των ικανών από τους ανίκανους, δηλαδή της αυριανής ελίτ και των χειρωνακτών. Το σχολείο με τις μεθόδους του, τα προγράμματα, τις βαθμολογίες, τις εξετάσεις, το γλωσσικό του κώδικα και την παιδαγωγική του συμβάλλει στην αναπαραγωγή και στην ταξική διαίρεση.
Σε μια ταξική κοινωνία θα ήταν πολύ δύσκολο έως ακατόρθωτο μόνο του το σχολείο να πετύχει αντίθετα αποτελέσματα, μπορεί όμως να αμβλύνει την ανισότητα των κοινωνικών τάξεων. Αν υπήρχε μεγαλύτερη δημοκρατία στον τόπο εργασίας και περισσότερη ισότητα στην ευρύτερη κοινωνία θα μπορούσε να αναπτυχθεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα μπορούσε να εξασφαλίσει ισότητα ευκαιριών για όλους και μεγαλύτερη ατομική ολοκλήρωση.
Η οικονομική και κοινωνική ισότητα θα επέλθει με την αλλαγή των οικονομικών θεσμών και όχι με την αλλαγή του εκπαιδευτικού συστήματος. Οι προσπάθειες για εξίσωση των ευκαιριών στην εκπαίδευση δεν είχαν σπουδαία αποτελέσματα γιατί οι μεταρρυθμίσεις ήταν προσανατολισμένες προς την εξίσωση ευκαιριών επιτυχίας ή αποτυχίας, αντί να επιδιώξουν να μειώσουν την κοινωνική και οικονομική απόσταση σ’ αυτούς που πέτυχαν και σ’ αυτούς που απέτυχαν. Κάθε προσπάθεια για διαμόρφωση εκπαιδευτικής πολιτικής προς τη κατεύθυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης θα πρέπει να συνοδεύεται και με αντίστοιχη κοινωνική πολιτική.
Προτάσεις
Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις αυτές καθαυτές δεν είναι σε θέση να ασκήσουν παρά οριακή επίδραση στις υφιστάμενες ανισότητες. Μπορεί όμως στα πλαίσια μιας εθνικής πολιτικής να παρθούν μέτρα και να εφαρμοστούν προγράμματα για να αναπληρωθούν οι ελλείψεις των παιδιών εκείνων που προέρχονται από «μη μορφοσιογόνο» περιβάλλον. Επίσης είναι δυνατόν η πολιτεία να πάρει μέτρα για τη βελτίωση της παρεχόμενης γνώσης καθώς και για τη βελτίωση των υφιστάμενων συνθηκών.
Τέτοια μέτρα μπορεί να είναι:
Η ανέγερση κατάλληλων σχολικών κτιρίων για όλους και σύμφωνα με τις απαιτήσεις της εποχής.
Ευέλικτα αναλυτικά προγράμματα ανάλογα με τα ενδιαφέροντα των παιδιών.
Ενιαίο σχολείο, δημοκρατικό με σεβασμό στις ατομικές διαφορές.
Δυνατότητες «κυκλοφορίας» ανάμεσα στην εκπαίδευση των νέων και την εκπαίδευση των ωρίμων.
Δια βίου εκπαίδευση
Οριζόντια και κάθετη κινητικότητα.
Κατάλληλα μέσα, εξοπλισμός και βιβλία.
Δημιουργία πανεπιστημιουπόλεων, σχολικών οικοτροφείων.
Αυτά και άλλα μέτρα θα μπορούσαν να αμβλύνουν τις ανισότητες στην εκπαίδευση χωρίς όμως και να τις καταργήσουν. Η εξίσωση των εκπαιδευτικών ευκαιριών ήταν και δυστυχώς παραμένει ένα από τα σπουδαιότερα αιτήματα .
Η έλλειψη ισότιμης παιδείας υπονομεύει την κοινωνική δικαιοσύνη και έμμεσα την ίδια τη δημοκρατία. Η ανισότητα που από την κοινωνία μεταφέρεται στα σχολεία διαιωνίζεται, διογκώνεται και επιστρέφει ξανά στην κοινωνία
Σύμφωνα με τον P. Freire « η εκπαίδευση είναι πολιτική » και μόνο τότε όταν αντιμετωπιστεί σαν πολιτική θα μπορέσουμε να ξεπεράσουμε τις ανισότητες που καλλιεργεί και η εκπαιδευτική ισότητα θα γίνει ουσιαστική.
Μέχρι τότε η ισότητα θα είναι μόνο τυπική, απλά θεσμοθετημένη, δηλαδή ένα ωραίο παραμύθι που ακούγεται ευχάριστα και μας «βολεύει» όλους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου